ललितपुर/ ललितपुरको पौराणिक हरिसिद्धीको १२ वर्षे नाच नेपालको पहिलो मुकुट नाचका रूपमा परिचित छ । यो पौराणिक नाच यस वर्ष चैत्र मसान्त अगावै दोलखामा पनि नचाईने भएको छ । यही फागुन ७ गते दोलखाको भिमेश्वर नगरपालिकाका नगरप्रमुख भरत केसीले सो कुराको उद्घोष गरेका हुन । 

हरिसिद्धीको १२ वर्षे नाच दोलखामा पनि प्रदर्शन गर्ने सन्दर्भमा हरिसिद्धी देवगणको टोली स्थलगत निरीक्षण भ्रमणमा पुगेको थियो । भिमेश्वर नगरपालिकामा शनिबार आयोजित स्वागत तथा नाच ब्यवस्थापनको सामूहिक तयारी बैठक पछि नगरप्रमुख भरत केसीले भने, ‘‘हामी यसै बर्षको चैत मसान्त अगाबै नाच प्रदर्शन गर्ने सोचमा छौँ ।’’

नगरप्रमुख केसीले भने, ‘‘ऐतिहासिक नगर दोलखाका प्रख्यात दोलखा भिमसेन, कालिन्चोक भगवती, त्रिपुरा सुन्दरी लगायतका अन्य थुप्रै साँस्कृतिक सम्पदा संरक्षण र प्रवद्र्धनमा हामी लागि परेका छौं । यसै सन्दर्भमा हामीले यहाँको हरिसिद्धि मन्दिरको इतिहास उजागर गर्नुकासाथै यहाँ लोपोन्मुख भैसकेको हरिसिद्धीको ‘जल प्याखँ’ पुनःस्थापना गर्ने अवस्थासम्म पुग्नसक्नु नगरकै गौरवको बिषय हो ।’’ बैठकको निष्कर्षमा पुगेर नगर प्रमुख के.सीले भने, ‘‘हामीले यस जात्रा ब्यवस्थापनका सवालमा मात्र नभै करुणामय जात्रा, भिमसेन मन्दिर जस्ता साझा साँस्कृतिक लगायतका परस्पर सम्बृद्धितर्फको गतिविधि आदानप्रदानका बिषयमा समेत सहकार्य गर्नेबारे ललितपुर महानगरपालिकाका प्रमुख चिरिबाबु महर्जनसँग छलफल भैसकेको अवस्था छ । निकट भविष्यमै दुई ऐतिहासिक नगरीबीचको भगिनी सम्बन्धन घोषणा हुनेमा पनि बिश्वस्त रहेका छौं ।”

मेयर केसीको अध्यक्षतामा सम्पन्न उक्त तयारी बैठकले नाच ब्यवस्थापनकालागि दोलखाका बौद्धिक वर्ग लगायत थप स्थानीय जानकार अग्रजदेखि युवाहरु सम्मिलित ५१ सदस्यीय बृहत नाच व्यवस्थापन समिति बनाउने निर्णय समेत गरेको छ । यससँगै सयौं वर्षपछि दोलखामा हरिसिद्धीको नाच पुनःस्थापित हुने  भएको छ । यस नाचको ब्यवस्थापनसँगै दोलखा र ललितपुर हरिसिद्धीको ईतिहास र १२ वर्षे मेलाको महत्वबारे विकास र विस्तार समेत हुने भएको छ । ‘‘दोलखा र ललितपुर हरिसिद्धीको ईतिहास र १२ वर्षे मेलाको महत्वबारे दोलखाका संस्कृतिविद शान्ता कृष्ण श्रेष्ठज्युको संयोजकत्वमा अभिलेख तयार गर्ने र संक्षिप्त वृत्तचित्र निर्माण गर्नका लागि भिमेश्वर नगरपालिकाका योजना तय गरेको छ ।’’ भिमेश्वर नगरपालिकाका वडा नं. २ का अध्यक्ष एवं नाच ब्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष बिराज श्रेष्ठले भने ।

‘‘भिमेश्वर नगरप्रमुख आफै ललितपुर पुग्नु भै हरसिद्धीको दर्शन गर्नुकासाथै हाम्रा देवगणहरुलाई नाच प्रदर्शनका लागि आमन्त्रण गर्नुभएको थियो । सोही अनुरूप हाम्रो नाच सम्बन्धि प्रतिनिधि टोलीले दोलखाका विभिन्न स्थानहरुको स्थलगत निरीक्षण गरी नाच सञ्चालन गर्न चक्र डोबरमा आवश्यक थप भौतिक निर्माण लगायतका ब्यवस्थापन पूर्वाधारहरुबारे  सुझावहरु पेश गरेका छौं ।’’ हरिसिद्धी नाचका प्वःमि थकाली नायो (ब्यवस्थापन नाइके) राइटर महर्जनले भने । 
देवगणहरुमध्येका रमेश महर्जनका अनुसार भन्छन् , ‘‘हालै बित्नुभएका ९५ वर्षीय देवगणसमेतले आफ्नो जीवनकालमा दोलखा नपुगेको सुनाउनुभएको रहेछ । सो आधारमा यो नाच दोलखा नपुगेको कम्तीमा पनि एक शताब्दी भैसकेको अनुमान गर्न सकिन्छ । लामो समयपछी भगवानले जुराएको यो स्थलगत निरीक्षण भ्रमणमा स्वागत, बसाई र अवलोकन समेतको ब्यवस्थापनकालागि नगरप्रमुख लगायत सम्पूर्णमा साधुवाद छ । ’’

दोलखाको स्थलगत निरीक्षण भ्रमणमा पुगेको उक्त प्रतिनिधि टोलीमा प्वःमि श्याम महर्जन, रमेश महर्जन लगायत देवगणहरुमा ८४ वर्षीय  नारायण महर्जन, बाबुकाजी महर्जन, टेबल महर्जन, शलिकराम महर्जन, चन्द्र गोविन्द महर्जन, रमेश महर्जन, राजनाथ महर्जन र २७ वर्षीय राम महर्जन सहित ११ देवगणहरुका साथमा यसपटकको १२ वर्षीय जात्रामा केन्द्रीत सांस्कृतिक फोटो पत्रकार कृतन मंगल जोशी र संस्कृति अध्ययेता सञ्चारकर्मी राजेश बज्राचार्य समेत रहेका थिए ।

हरेक १२ वर्षमा ‘‘खः चाहिकेगु’’ भनी उपत्यकाका विभिन्न स्थानमा लगेर नचाउने परम्परा रहेको पाईन्छ । यस १२ वर्षे नाचलाई दोलखा सम्म नचाउने परम्परा राजा अमर मल्लले नेपाल सम्वत ६८० (बि.सं. १६१६) तिर बसालेको देवमाला वंशावलीमा उल्लेख रहेको छ । यस सन्दर्भ अमेरिकी सोधकर्ता डा. लिण्डा इल्टीसले आफ्नो लेखमा उल्लेख गरेकी छिन । यसलाई आधार बनाएर थप खोज अध्ययन थाल्ने क्रम जारी रहेको छ ।